سالروز آزاد سازی خرمشهر گرامی باد

[انتظار موعود]

آزادسازي خرمشهر در سوم خرداد 61، يكي از مهم‌ترين وقايع در تاريخ انقلاب و جنگ تحميلي است. عمليات فتح خرمشهر، به دليل اهميت آن از نظر نظامي و سياسي به مطالعۀ فراوان نياز دارد كه در اين مقاله، به اختصار بدان مي‌پردازيم.
اين عمليات با نام «بيت المقدس» طي 3 مرحله انجام شد و 25 روز به طول انجاميد. رمز عمليات، ذكر مقدس «يا علي بن ابيطالب )ع(» بود و در ساعت 30 دقيقۀ بامداد 10/2/61 آغاز شد. غرب كارون، جنوب غربي اهواز و شمال خرمشهر، مناطقي بودند كه اين نبرد در آن مناطق شكل گرفت. وسعت منطقۀ عمليات، حدود 6000 كيلومتر مربع بود.[1]
اين عمليات پس از برنامه ريزي دقيق و ساعت‌ها طرح و برنامه آغاز شد و اين در حالي بود كه هدف اصلي آن، يعني آزادسازي خرمشهر، اهميت فوق العاده‌اي داشت. اين شهر براي ايران و عراق بسيار مهم بود؛ به عبارت ديگر، خرمشهر، برگ برندۀ جنگ بود و هر كس بر آن تسلط مي‌يافت، برتري خود را اثبات مي‌كرد؛ از اين رو عراق ، به طور ويژه‌اي در پي حفظ آن بود و نيروهاي بسياري در آن منطقه، متمركز كرده بود. ايران نيز كه از اهميت استراتژيك خرمشهر، آگاه بود، برنامه‌اي وسيع و سنگين براي آزدسازي آن منطقه تدارك ديده بود. مرحلۀ اول عمليات در غرب كارون و در 10/2/61 آغاز شد و سرعت عمليات دشمن را غافلگير كرد. در حقيقت، دشمن هرگز گمان نمي‌كرد كه ايران بتواند با عبور از رودخانه، خود را به جادۀ اهواز – خرمشهر برساند، ولي اين امر تحقق يافت.
مرحلۀ دوم در 16/2/61 روي داد. ايران در اين مرحله، تهاجم خود را به سوي نوار مرزي آغاز كرد. اين قسمت، از جادۀ اهواز- خرمشهر در غرب كارون آغاز شد. لشكر عراق در اين ماجرا محاصره و منهدم شد و افراد بسياري به اسارت درآمدند. نتايج مهمي از اين نبرد، نصيب ايرانيان شد. در اين نبرد، نيروهاي ايراني توانستند در 17 كيلومتر از نوار مرزي استقرار يابند. در مقابل، نيروهاي عراقي از جفير، كرخه نور، هويزه و پادگان حميد عقب نشيني كردند و در محور شلمچه – خرمشهر متمركز شدند.
اكنون زمان حملۀ‌ نهايي فرا رسيده بود. مرحلۀ سوم عمليات در 24/2/61 آغاز شد. اين عمليات، 10 روز مداوم به طول انجاميد و هدف نهايي آن، آزادسازي خرمشهر بود. حملۀ‌ سنگين نيروهاي اسلام، سبب عقب‌نشيني متجاوزان شد. مرگ فرمانده نيروهاي عراقي، روحيۀ آنها را ضعيف‌تر كرد و سرانجام در 11 بامداد سوم خرداد 61، خرمشهر آزاد شد.[2] دشمن مزدور با تمام امكانات و تجهيزات و با وجود ياوران بسيار، در برابر قدرت ايمان و وحدت ملت ايران شكست خورد و با دادن تلفات و ضايعات فراوان، خرمشهر را به صاحبان اصلي آن،واگذار كرد و گريخت.
از جمله نتايج اين عمليات، انهدام كامل 2 لشكر عراق، آسيب ديدن 6 لشكر به ميزان 20-60 درصد، كشته و زخمي شدن بيش از 6 هزار نفر، اسارت 17499 نفر و انهدام 550 تانك و نفربر، 50 خودرو، ده‌ها عراده توپ، 53 هواپيما، 3 هلي كوپتر ومقادير زيادي جنگ افزار و مهمات است.[3]
يكي از دلايل شكست عراق، پيشينۀ ايران بود. عراق، پيش از اين به دليل وضعيت سياسي داخلي ايران و نتايج سلسله عمليات‌هاي ناموفق در پاييز و زمستان 1359 ش به فرماندهي بني صدر، از نظر استراتژيكي در غفلت كامل به سر مي‌برد؛ تا آنجا كه بسياري از مقام‌هاي عالي رتبۀ‌ عراق در طول تابستان 1360 ش كاملاٌ به اين باور رسيده بود كه دولت ايران تا پاييز همان سال سقوط خواهد كرد.
واكنش عراق در اين باره بسيار جالب است. عراقي‌ها، در 4 خرداد از طريق رسانه‌ها اعلام كردند كه نيروهاي ما، ايرانيان را گوشمالي دادند و در 3 خرداد تا مرزهاي بين المللي عقب نشيني كردند. آنهابه جاي خرمشهر از عنوان «بندر خرمشهر» استفاده كردند و دربارۀ‌ شكست خود، چيزي نگفتند.[4] پس از آن تلويزيون ايران، صحنه‌هايي از جبهه‌هاي جنگ، اسارت نيروهاي عراقي و...نشان داد تا همگان از ماجرا باخبر شوند. صدام پس از شكست از مصر درخواست كمك كرد و گفت كه اگر ارتش مصر به بغداد بيايد، وي به استقبال آنها خواهد شتافت.
كشورهاي عربي براي اعلام حمايت از عراق و روحيه دادن به صدام حسين، به تبليغات به نفع وي ادامه دادند. كشورهاي مغرب زمين نيز كه تا آن زمان، چشم و گوش خويش را بر فجايع جنگ تحميلي بسته بودند، براي آتش بس و ايجاد صلح در منطقه به تكاپو افتادند. آنها پيروزي ايران را خطري براي منطقه وانمود مي‌كردند. جامعۀ اروپا، در همان سوم خرداد، نگراني خود را از ادامۀ جنگ، ابراز داشتند.[5] در واقع، پيروزي اعجاب برانگيز قواي اسلام، سبب شده بود تا آنها بيمناك شوند.

اهم نتايج فتح خرمشهر را مي‌توان چنين برشمرد:
الف: تغيير توازن سياسي- نظامي به سود ايران
آثار اين امر در اظهار نظر كشورهاي منطقه و دولت‌هاي غربي و آمريكايي و رسانه‌هاي آنها به خوبي مشهود بود و نگراني آنان را برانگيخت؛ زيرا آنها كه به نابودي انقلاب، دل بسته بودند، اكنون مي‌ديدند كه انقلاب، توانسته خود را محكم و استوار نگه دارد. اكنون نگراني آنها از فروپاشي رژيم عراق بود.[6]

ب: به دست گرفتن ابتكار عمل توسط نيروهاي ايران
‌ عمليات آزادي بستان و...اكنون عمليات فتح خرمشهر، سبب شد كه نيروهاي عراقي، به دفاع روي بياورند و در انتظار حملات رزمندگان اسلام باشند.
ج: تقويت روحيۀ مردم ايران

د: تقويت روحيۀ شهادت طلبي

ه: بازگشت امنيت براي مناطق جنوب
پس از فتح خونين شهر، مناطق مسكوني جنوب كه در برد آتش توپخانه دشمن قرار داشتند از اين خطر نجات يافتند.

و: افزايش هماهنگي بين نيروهاي ايراني
در اثر اين عمليات، بين نيروهاي سپاه، ارتش و بسيج، هماهنگي افزايش يافت و تجارب بسيار مفيدي به دست آمد.

ز: تقويت توان نظامي ايران
ايران بر اثر اين پيروزي، توان نيروي نظامي خود را تجديد كرد؛ زيرا پيشتر، اين توان رو به ضعف نهاده بود.[7]

ح: شكست سياسي و نظامي عراق
صدام كه از حمايت همه جانبۀ غرب و برخي دولت‌هاي شرقي بهره مي‌برد، بر اثر اين رخداد، وجاهت خود را از دست داد. سرعت عمل نيروهاي ايراني، متجاوزان را غافلگير كرد. همچنين عبور از كارون، نيروهاي عراقي را متحير ساخته بود؛ زيرا آنها باور نمي‌كردند كه ايران از اين مسير، استفاده كند.

ط: از دست رفتن برگ برندۀ عراق در مذاكرات صلح
عراق، خرمشهر را تصرف كرده بود و قصد خروج نداشت. قصد رژيم اشغالگر، اين بود كه با اين برگ برنده، ايران به پاي ميز مذاكره بنشاند و از آن امتياز بگيرد؛ اما با آزادسازي خونين شهر، عزت ايران، بازگشت و عراق، ناكام ماند.

ي: ايجاد تهديد براي عراق
‌ عقب نشيني نيروهاي متجاوز، سبب شد كه مناطق نفت خيز دشمن، در تيررس رزمندگان اسلام قرار بگيرد. بصره از سوي ايران تهديد مي‌شد و اين امر، دولت متجاوز را بيش از پيش مضطرب كرده بود.

ك: برداشتن مهر سكوت
در تمام مدتي كه نيروهاي اشغالگر، در قسمت ‌هايي از خاك ايران، حضور داشتند، مجامع بين المللي سكوت اختيار كرده بودند؛ ولي پس از آزادسازي خونين شهر، آنها به تكاپو افتادند تا از پيشرفت‌هاي بعدي ايران و نابودي رژيم عراق، جلوگيري كنند.[8]

ن: افزايش حمايت‌ها از عراق:
كمك‌هاي فراواني به عراق، سرازير شد تا صدام، روحيۀ خود را از دست ندهد. همچنين ممكن بود كه بر اثر تضعيف روحيۀ عراق و شكست آن، كشورهاي منطقه هم از غرب و آمريكا دلسرد شوند؛ از اين رو حمايت‌هاي حاميان صدام، به رغم اين شكست سنگين، افزايش يافت.

---

[1] . سازمان تبليغات اسلامي، بر شطي از حماسه و حضور، ص 384-386، سازمان تبليغات اسلامي، 1375ش.

[2] . گذري بر دو سال جنگ، دفتر سياسي سپاه پاسداران، ص 58، بي تا.

[3] . ر.ك: علي اكبر ولايتي، تاريخ سياسي جنگ تحميلي، ص 101و 102 ،‌اول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1376ش.

[4] . ر.ك: علي اكبر ولايتي، تاريخ سياسي جنگ تحميلي، ص 103-104.

[5] . ر.ك: همان، ص 146-163.

[6] . ناصر ايراني، برگزيده مقاله‌هاي نشر دانش‌ها بحران دموكراسي در ايران، ص 275-277، تهران، نشر دانشگاهي، 1371ش.

[7] . علي اكبر ولايتي، تاريخ سياسي جنگ تحميلي، ص 119.

[8] . علي اكبر ولايتي، تاريخ سياسي جنگ تحميلي، ص115و116.





امام خمینی (ره) در سوم خرداد 1361 مصادف با 30 رجب 1402 به مناسبت آزادی خرمشهر پیامی خطاب به ملت ایران صادر کردند. متن کامل این پیام به این شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم
با تشكر از تلگرافاتی كه در فتح خرمشهر به این‌جانب شده است، سپاس بی حد بر خداوند قادر كه كشور اسلامی و رزمندگان متعهد و فداكار آن را مورد عنایت و حمایت خویش قرار داد و نصر بزرگ خود را نصیب ما فرمود. اینجانب با یقین به آن‌كه ما النصر الا من عندالله از فرزندان اسلام و قوای سلحشور مسلح، كه دست قدرت حق از آستین آنان بیرون آمد و كشور بقیه‌الله الاعظم - ارواحنا لمقدمه الفداء - را از چنگ گرگان آدمخوار كه آلت‌هایی در دست ابرقدرتان خصوصا آمریكای جهانخوارند بیرون آورد و ندای «الله اكبر» را در خرمشهر عزیز طنین‌انداز كرد و پرچم پرافتخار «لا اله الا الله» را بر فراز آن شهر خرم - كه با دست پلید خیانتكاران قرن به خون كشیده شده و «خونین شهر» نام گرفت - [بیافراشت] تشكر می‌كنم. و آنان فوق تشكر امثال من هستند. آنان به یقین مورد تقدیر ناجی بشریت و برپاكننده‌ی عدل الهی در سراسر گیتی _ روحی لتراب مقدمه الفداء _ می‌باشند. آنان به آرم ما رمیت اذ رمیت ولكن الله رمی مفتخرند.

مبارك باد و هزاران بار مبارك باد بر شما عزیزان و نور چشمان اسلام این فتح و نصر عظیم كه با توفیق الهی و ضایعات كم و غنایم بی‌پایان و هزاران اسیر گمراه و مقتولین و آسیب‌دیدگان بدبخت كه با فریب و فشار صدام تكریتی، این ابرجنایتكار دهر، به تباهی كشیده شده‌اند، سرافرازانه برای اسلام و میهن عزیز افتخار ابدی به هدیه آورد. و مبارك باد بر فرماندهان قدرتمند كه فرماندهان چنین فداكارانی هستند كه ستاره‌ درخشنده‌ی پیروزی‌های آنان بر تارك تاریخ تا نفخ صور نورافشانی خواهد كرد. و مبارك باد بر ملت عظیم‌الشأن ایران اینچنین فرزندان سلحشور و جان بركفی كه نام آنان و كشورشان را جاویدان كردند. و مبارك باد بر اسلام بزرگ این متابعانی كه در دو جبهه‌ جنگ با دشمن باطنی و دشمنان ظاهری پیروزمندانه و سرافراز امتحان خویش را دادند و برای اسلام سرافرازی آفریدند.

و هان ای فرزندان قرآن كریم و نیروهای ارتش و سپاهی و بسیج و ژاندارمری و شهربانی و كمیته‌ها و عشایر و نیروهای مردمی داوطلب و ملت عزیز، هوشیار باشید كه پیروزی‌ها هرچند عظیم و حیرت‌انگیز است شما را از یاد خداوند كه نصر و فتح در دست اوست غافل نكند و غرور و فتح شما را به خود جلب نكند؛ كه این آفتی بزرگ و دامی خطرناك است كه با وسوسه‌ شیطان به سراغ آدم می‌آید و برای اولاد آدم تباهی می‌آورد. و من با آنكه به همه‌ شما اطمینان تعهد به اسلام دارم، لكن از تذكر، كه برای مومنان نفع دارد، باید غفلت نكنم؛ چنان‌چه از نصیحت به حكومت‌های همجوار و منطقه دریغ ندارم. و آنان می‌دانند امروز با فتح خرمشهر مظلوم، دولت و ملت پیروزمند ما از موضع قدرت سخن می‌گوید. و من به پیروی از آنان به شما اطمینان می‌دهم كه اگر از اطاعت بی چون و چرای آمریكا و بستگان آن دست بردارید و با ما به حكم اسلام و قرآن كریم رفتار كنید، از ما جز خیر و پشتیبانی نخواهید دید. و شما بدانید آن‌قدر كه ابرقدرت‌ها از صدام، این نوكر چشم و گوش بسته، پشتیبانی كردند از شماها كه قدرت‌های كوچك و حكومت‌های ضعیف هستید پشتیبانی نمی‌كنند. و شما عاقبت این جنایتكار و هم‌قطار جنایتكارش شاه مخلوع را به عیان دیده‌اید. قدرت‌های بزرگ بیش از آن‌چه از شما استفاده نمایند از شما طرفداری نمی‌كنند. و شماها را برای منافع خویش به هلاكت می‌كشند. و من نصیحت برادرانه به شما می‌كنم كه كاری نكنید كه قرآن كریم برای برخورد با شما تكلیف نماید و ما به حكم خدا با شما رفتار كنیم. و یقین بدانید كه امثال حسنی مبارك مصری و حسین اردنی و دیگر هم جنایتكاران آنان برای شما نفعی ندارند و دین و دنیای شما را تباه می‌كنند. و اگر با نشست‌های خود بخواهید طرح كمپ دیوید یا فهد را كه مرده‌اند، زنده كنید؛ كه ما خطر بزرگ برای كشورهای اسلامی خصوصا حرمین شریفین می‌دانیم، اسلام به ما اجازه‌ سكوت نمی‌دهد و این‌جانب در پیشگاه مقدس خداوند تكلیف الهی خود را ادا نمودم. اكنون دست تضرع و دعا به سوی خالق یكتا بلند كرده و به قوای مسلح اسلام و فداكاران قرآن كریم و میهن عزیز ایران دعا می‌كنم، و سلامت و سعادت و پیروزی آنان را خواستار هستم.

سلام و درود بی‌پایان بر فرماندهان متعهد قوای مسلح و بر رزمندگان فداكار و بر ملت دلیر ایران عزیز و سرشار از شادی‌ها. والسلام علی عبادالله الصالحین.
روح‌الله الموسوی الخمینی

خرمشهر كه پس از 35 روز مقاومت، در تاریخ 4 آبان ماه 1359 اشغال شده بود پس از 575 روز در ساعت 11 صبح روز سوم خرداد سال 1361 آزاد شد. 19 هزار اسیر عراقی و 16 هزار كشته و مجروح بخش کوچکی از هزینه‌ای است که ارتش عراق برای جاه‌طلبی بزرگ اشغال خرمشهر در جریان عملیات بیت‌المقدس متحمل شد. با این حال دستاورد بزرگ بازپس‌گیری خرمشهر نه 35000 کشته و اسیر عراقی و نه حتی آزادی خونین‌شهر بود. دستاورد بزرگ‌تر عملیات بیت‌المقدس بازگشت روحیه و اعتماد به نفس نیروهای مسلح ایران و تحمیل اضطراب و ترس بر ارتشی بود که ماه‌ها در پس‌لرزه‌های فرار از خرمشهر شب را به صبح می‌رساند. ایران البته در جریان این عملیات 6000 شهید (4460 شهید سپاه و 1086 شهید ارتش) و 24 هزار مجروح داد. با این حال اثبات کرد که از قدرتی بزرگ‌تر از معادلات نظامی و پشتوانه‌ای به مراتب عظیم‌تر از مولفه‌های قدرت استراتژیک در حوزه دفاعی برخوردار است. این دستاورد اصلاً چیز کوچکی نبود.